“Ons brein heeft zich afgesloten. Als zorgrobotjes rennen we met z’n allen achter de verschillende oplossingen aan die ons worden aangeboden. Er is een soort collectieve overspannenheid ontstaan. We denken niet meer goed na en de individuele creativiteit verdwijnt”. Dat beeld herkennen psychiater Mischa Selis en anesthesist Fabian Tijssen van het MUMC beiden in hun werkveld. Soms kan technologie juist tot meer problemen leiden. Volgens Tijssen wordt de mens te veel als een machine gezien. “Allebei zien wij de zorg als een levend systeem. Maar vanuit digitalisering wordt de zorg juist heel technocratisch benaderd. Alleen, laten we niet vergeten: zorg is vóór en dóór mensen.”
Volgens Tijssen en Selis ligt de nadruk om de zorg te transformeren te veel op efficiëntie en kostenbesparing. De technologie die daarbij komt kijken om het gezondheidssysteem te redden, kan soms juist tot meer problemen leiden. Zorgverleners weten dan niet meer in welke richting ze nu moeten gaan. Volgens Tijssen en Selis niet zo vreemd dat een aanzienlijk deel van hun collega’s het zorgveld gaat verlaten om iets anders te gaan doen. Een leegloop uit de zorg is het gevolg, terwijl de mensen juist nu zo hard nodig zijn om de zorg te kunnen blijven leveren.
Samen verzorgden ze een lezing tijdens de ICT&health World Conference die half mei in het MECC in Maastricht werd gehouden. Kennelijk trok de boodschap in de aankondiging om eerst eens zaken op orde te stellen voordat de ‘ratrace’ verder gaat, de aandacht van de bezoekers, want de zaal was overvol.
Tot enige verbazing van het publiek begon de lezing met een korte meditatie door Selis. Naast psychiater is ze ook mindfullness coach en yoga-lerares en weet ze als geen ander hoe geest en lichaam met elkaar zijn verbonden.
“Stel je voor: je bent 85 jaar en hebt acuut zorg nodig. Wat is het dan wat jij als patiënt nodig hebt van de zorgverlener?” vraagt Selis aan de volle zaal. Bij menigeen roept dat emoties op, zoals: empathie, steun en begrip. Voor Selis en Tijssen een bevestiging van hun verhaal en theorie: het is onterecht om te denken dat technologie de problemen in de zorg gaat oplossen.
In een crisis
“Als psychiater zie ik in mijn dagelijks werk veel mensen in crisis”, vervolgt Selis. “Ook zorgverleners. Laten we niet vergeten, de zorg bestaat sowieso veel uit interacties tussen mensen. We zijn nu gezamenlijk in een soort van crisis beland. En wat een levend systeem in crisis nodig heeft is niet ‘meer, meer meer’, maar rust. Rust en vanuit daar naar balans. Pas als er rust komt en er kan worden gevoeld, dan kun je eigenlijk weer gaan opbouwen. Dan is er ruimte om het denken op elkaar af te stemmen en gezamenlijk nadenken over oplossingen.”
Voor sommigen klinkt dat misschien zweverig maar dat is volgens Selis echt hoe ons brein werkt. Dat brein bestaat uit meerdere delen met in het oudste gedeelte ons stresssysteem. Het bovenste deel van ons brein is het emotionele brein. En dan is er nog de neocortex, het nieuwste gedeelte wat onze rationele hersenen zijn. Om tot een oplossing te komen heb je alle drie de delen nodig, stelt Selis.
“Maar nu worden oplossingen van buitenaf opgelegd en wordt met name een beroep gedaan op ons stresssysteem in het oudste deel van de hersenen. Dat deel gaat ook over balans. En door de beweging ‘meer, meer en meer’, wordt dat deel eigenlijk voortdurend in onbalans gebracht. Er wordt van de zorgverleners gevraagd om naast het werk waarvoor ze zijn opgeleid ook steeds meer andere zaken op te pakken en te doen. Of het nu gaat om het implementeren van een nieuw systeem, een andere manier van registeren, werkgewoontes aanpassen; het komt er allemaal even bij. Met de beste bedoelingen hoor, maar we draaien de zorg en onszelf daarmee klem.”
Quick fixes
Fabian Tijssen beaamt het verhaal van Selis en vult aan: “Iedereen voelt de druk om de zorg te veranderen en de pijn die dat nu geeft. Ik hoor vaak van collega’s: ‘Er zijn te weinig mensen op de zorg te kunnen verlenen en er zijn veel patiënten die complexe zorg nodig hebben’. Maar daarbij ook: ‘het mag niet meer gaan kosten’.”
Over de kwaliteit van zorg hoort Tijssen relatief minder argumenten. Hij ziet dat we met z’n allen constant ‘quick fixes’ aan het maken zijn. “Met als gevolg dat als we op één gebied iets hebben opgelost, er ergens anders weer een probleem opkomt. In de wiskunde heet dat een ‘backlash’. Dat betekent dat de situatie er slechter aan toe is dan voorheen toen je probeerde het probleem op te lossen.”
Om zijn visie verder te brengen en echt in de praktijk toe te passen, is Tijssen zelf 30 procent minder gaan werken vanaf 2017. Die tijd besteed hij aan nadenken over hoe er anders kan worden gewerkt om de problemen in de zorg die alsmaar groter worden het hoofd te kunnen bieden.
Te versnipperd
Tijssen: “De kern waarmee we in de zorg te maken hebben, is eigenlijk heel eenvoudig: de patiënt vraagt en de medisch specialist geeft antwoord. Maar zo simpel is het helaas niet meer. We hebben inmiddels te veel de zorg versnipperd en moeten rekening houden met veel variabelen. Iedereen heeft zijn eigen eilandje, de verbindingen daartussen missen. In meerdere opzichten. Qua werkstroom maar ook de verbinding tussen arts en patiënt.”
"Rust in plaats van meer, meer, meer"
Tijssen heeft met zijn team een computersysteem ontworpen waarbij de diagnose automatisch wordt gegenereerd uit de ingegeven variabelen en de gestructureerde medische kennisregels. Het systeem kan de rationele beslissingen volledig ondersteunen op basis van de variabelen voor onderzoek, diagnose en behandeling. “Alleen dat gegeven zou al 70 procent van mijn tijd schelen”, vertelt de anesthesist.
Levend systeem
Tijdens de presentatie benadrukken Selis en Tijssen te snappen dat alle pogingen die worden ondernomen om het tij te keren goed zijn bedoeld. Selis hierover: “Er zijn veel slimme mensen die een probleem willen oplossen, maar er niet bij stilstaan dat we hier te maken hebben met een levend systeem dat ook gevoel en grenzen heeft. Met alle gevolgen van dien.”
Selis vertelt dat het belangrijk is dat een patiënt in crisis niet wordt opgezadeld met praktische oplossingen. Oplossingen die nu af en toe ook als wondermiddel worden gepresenteerd om de zorg te redden. “Nu gaan mensen soms te lang door. Mensen gaan beter hun best doen, harder werken vanuit de vechtmodus en dat leidt niet altijd tot de beste oplossingen.”
Tijssen vat het als volgt samen: “Met de beste bedoelingen doen we meer en met minder beschikbare mensen. De kosten moeten omlaag en de kwaliteit omhoog. Tja, ergens loopt dat natuurlijk spaak.”
Regeneratief leiderschap
Het betoog en de zienswijze van Selis en Tijssen zijn duidelijk. Hamvraag is: hoe krijgen we het voor elkaar dat we met z’n allen gaan ‘omdenken’, of ‘even niet ingrijpen’? Een sleutelwoord in de presentatie van Selis en Tijssen tijdens de ICT&health conferentie is ‘regeneratief leiderschap’. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat eerst de juiste voorwaarden worden geschept voordat de verandering kan worden gemaakt. Een verandering die ook duurzaam is en voor de medewerkers ook gezond is.
“Mens en machine moeten elkaar weten te vinden, willen we de zorg echt veranderen”, benadrukken Selis en Tijssen tot slot. “Daarbij is regeneratief leiderschap belangrijk. Hierbij ligt de focus op gezondheid op alle niveaus: individueel, institutioneel, maatschappelijk en ecologisch. Door slim gebruik te maken van ondersteunende technologieën, kunnen we een humane benadering van zorg, welzijn rust en aandacht realiseren.
Maar allereerst zijn ze ervan overtuigd: “Stop met problemen oplossen, laat de oplossingen ontstaan vanuit rust.”
